Samookaleczanie się- przyczyny, skłonności, jak pomóc? 

Czym są samookaleczenia?

Samookaleczenie jest jedną z ostrych, bezpośrednich form zachowań autodestruktywnych. Zachowania te są wrogie, celowe, ryzykowne i skierowane na swoje ciało, wywołuje cierpienie fizyczne. Mogą nawet stanowić zagrożenie zdrowia i życia. 

Samookaleczanie może przyjmować różne formy. To nie tylko podcinanie się, ale każde działanie mające na celu umyślne uszkodzenie swojego ciała. Mogą współwystępować ze sobą formy bezpośrednie (samookaleczanie i próby samobójcze) wraz z pośrednimi (np. zaburzenia odżywiania, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zachowania ryzykowne, impulsywne, nieprzestrzeganie zaleceń lekarzy itp.), tworząc np. samookaleczenia razem z próbami samobójczymi czy jadłowstręt z samookaleczeniami. Samookaleczanie może również występować epizodycznie współwystępując m.in. z epizodami depresji, schizofrenią, zespołem stresu pourazowego, z zaburzeniami lękowymi, dysocjacyjnymi, obsesyjno-kompulsyjnymi, jak również z osobowością antyspołeczną, uzależnieniem od alkoholu i substancji psychoaktywnych.

Rodzaje samookaleczenia

Do najczęściej występujących rodzajów samookaleczania zalicza się:

• cięcie, nacinanie skóry z użyciem ostrych przedmiotów
• wycinanie symboli i słów na skórze,
• przekuwaniem skóry ostrymi przedmiotami,
• drapanie,
• rozdrapywanie ran,
• przypalanie,
• uderzanie siebie, 
• wyrywanie włosów.
  

Oznaki samookaleczenia

Ze względu na piętno społeczeństwa osoby samookaleczające się czują poczucie winy i wstyd, przez co nie szukają pomocy. Można zauważyć pewne specyficzne oznaki, które powinny wzbudzić podejrzenie samookaleczania u kogoś z otoczenia, jak:

• blizny na ciele, szczególnie widoczne w obszarze przedramienia
• świeże ślady po nacięciach, zadrapaniach, przypaleniach czy siniaki,
• mocne tarcie skóry aż do zdarcia naskórka,
• noszenie długiego rękawa i długich spodni nieadekwatnie do wysokiej temperatury,
• trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji międzyludzkich,
• kwestionowanie swojej tożsamości,
• niestabilność emocjonalna, zmienność, impulsywność, nieprzewidywalność,
• twierdzenie, że osoba jest beznadziejna, bez wartości i bez siły.
  

Funkcje samookaleczania się

Samookaleczanie się pełni szereg funkcji, jest to m.in.:

• forma radzenia sobie z trudnymi emocjami,
• chęć poczucia ulgi i obniżenia napięcia,
• odwrócenie uwagi od negatywnych emocji i trudnych sytuacji,
• chęć poczucia doznań fizycznych, głównie wtedy, gdy osoba ma wrażenie, że nic nie czuje,
• chęć by mieć poczucie kontroli nad własnym życiem,
• ukaranie siebie,
• wyrażenie emocji, które osoba wstydzi się przekazać,
• zapobieganie samobójstwu,
• narzędzie manipulacji np. uniknięcie porzucenia, wołanie o pomoc lub chęć bycia potraktowanym na poważnie,
• nawiązywanie więzi z innymi, 
• poszukiwanie własnych granic, 
• zapobieganie dysocjacji.
  

Samookaleczenia- przyczyny

Zachowania autoagresywne są efektem złożonych interakcji wielu czynników indywidualnych, rodzinnych i społeczno-kulturowych. Osoby dokonujące samookaleczeń mogą czuć się przytłoczone emocjami np. spowodowanymi depresją czy zaburzeniami lękowymi. Samookaleczanie się przez większość osób nie jest próbą samobójczą, a uważane jest za formę uwolnienia swoich napięć i bolesnych emocji. Zjawiska autodestruktywności wśród dzieci oraz młodzieży powstają ze względu na:

1. czynniki biologiczne:

• pobudzenie sensoryczne przez autostymujacę (np. u dzieci z instytucji opiekuńczo-wychowawczych),
• dysfunkcja układu hormonalnego i nerwowego, m.in. wiążąca się z wydzielaniem endorfin,

2. czynniki  społeczno-kulturowe:

• poczucie niezrozumienia przez rodzinę, przyjaciół, rówieśników czy osób ze środowiska,
• poczucie bezsilności, beznadziejności, upokorzenia, wstydu, odrzucenia,
• konflikty w szkole, domu, problemy prawne,
• obniżona samoocena,
• negatywne doświadczenia w życiu osobistym, np. nadmierna dyscyplina, utrata bądź zakończenie ważnej relacji, 
• kultura masowa oraz identyfikacja z osobą okaleczającą się, która jest odbierana jako ciekawa, atrakcyjna i lubiana, może wpłynąć na obserwatora i wywołać impuls do działania,
• brak poczucia bycia ważnym dla kogoś 
• utrata sensu życia, 
• różne trudności emocjonalne.

To ważne, by pamiętać, że wbrew powszechnemu mniemaniu samookaleczanie się nie jest formą zwrócenia na siebie uwagi!

Skutki samookaleczenia

Osoba, która samookalecza się ponosi skutki w każdej strefie życia: fizycznej, emocjonalnej i społecznej.

1. w strefie fizycznej:

• pozostają ślady na ciele pod postacią blizn,
• może wystąpić niekontrolowany krwotok,
• może wystąpić infekcja,

2. w sferze emocjonalnej:

• poczucie wstydu i winy, samotność
• obniżone poczucie samooceny,
• poczucie beznadziejności,
• uzależnienie od samookaleczenia,

3. w sferze społecznej:

• unikanie bliskich osób,
• krytyka i brak wsparcia ze strony innych osób, które nie rozumieją sytuacji,
• trudności w relacjach ze względu na kłamanie o uszkadzaniu ciała.
  

Jak pomóc osobie, która się tnie? 

Bardzo ważne jest aby natychmiast zareagować i udzielić pomocy ze względu na wysokie ryzyko przypadkowego lub zamierzonego odebrania życia. Niezwykle istotnym działaniem jest jak najszybszy kontakt z psychologiem i/lub psychiatrą. Specjaliści zalecą odpowiednie leczenie, np. psychoterapię i/lub farmakoterapię.

Trudno jest dotrzeć do osoby, która samookalecza się ze względu na lęk przed brakiem zrozumienia, poczucie wstydu, winy i beznadziei. Wsparcie i zrozumienie ze strony bliskich może zachęcić taką osobę do rozpoczęcia zmian, podjęcia odpowiednich kroków i zaprzestania samouszkadzania się.

Aktualnie stosowane narzędzia terapeutyczne skupiają się na rozwoju funkcji samoopiekuńczej, zdolności do samoochrony, konstruktywnej i skutecznej samoregulacji emocjonalnej u dzieci i młodzieży, którzy samookaleczają się i/lub dokonują prób samobójczych. 

Ze względu na coraz częstsze występowanie zaburzeń nastroju wśród dzieci i młodzieży, w szkołach oraz innych instytucjach mających kontakt z tą grupą wiekową, specjaliści pracujący w tych miejscach, powinni umożliwić profilaktykę zaburzeń psychicznych, w tym profilaktykę zaburzeń autodestruktywnych. Czynnikami ochronnymi  przed wystąpieniem samookaleczeń może być wsparcie społeczne, dobre, satysfakcjonujące relacje z rówieśnikami i rodziną oraz poczucie przynależności do grupy rówieśników i bliskich.

Samookaleczenia- leczenie

W leczeniu nawykowego samookaleczania się stosuje się:

• dialektyczną terapię behawioralna stosowaną, uważaną za najskuteczniejszą w tym rodzaju zachowań,
• terapię poznawczą, w której pracuje się nad myślami, przekonaniami i sądami, które wpływają na zachowania autodestruktywne,
• terapię przez naukę radzenia sobie z chorobą i zdrowienia, dla pacjentów z współwystępującymi zaburzeniami psychicznymi,
• terapia rodzinna, podczas której szukane są przyczyny autodestruktywności i uświadomienie rodzicom jaką funkcję pełni w życiu dziecka,
• terapia poprzez twórczość, 
• terapia skierowana na ciało. 

Wskazane jest uprawianie sportu, jednak pod kontrolą specjalisty, aby osoby nie poddawały się zbyt intensywnej aktywności, co mogłoby wpłynąć na kontynuację autoagresywnych zachowań.

Ponadto w leczeniu zachowań autodestruktywnych wykorzystuje się farmakoterapię. W zależności od przyczyn występowania oraz współwystępujących zaburzeń wykorzystuje się m.in. leki przeciwdepresyjne, przeciwlękowe oraz stabilizatory nastroju.

Bibliografia: 

1. Cebella A., Łucka I/., Zespół stresu pourazowego – rozumienie i leczenie, Psychiatria, tom 4, nr 3, 2007 s. 128-137
2. Dąbkowska M., Rozpoznawanie zespołu stresu pourazowego, Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 2008; 3, 2, s. 80-84
3. Dudek B., Zaburzenia po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2013
4. Makara-Studzińska M., Partyka I., Ziemecki P., Zespół stresu pourazowego- rys historyczny, terminologia, metody pomiaru, Curr Probl Psychiatry 2012; 13(2):109-114
5. Walczewska J., Słowik P., Czy czas zawsze leczy rany? Objawy, konsekwencje i odległe następstwa zespołu stresu pourazowego, Zeszyty Naukowe Uniwerystetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne 141, z. 4 (2014), s. 911–924.