Zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne

Zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne dotyka prawdopodobnie ok. 1 – 2,5 % populacji i powoduje realne cierpienie. Jednak wyniki te mogą być zaniżone. Poczucie wstydu i umniejszanie intensywności objawów sprawia, że nie wszyscy podejmują decyzję, by zgłosić się na wizytę do specjalisty i korzystać z psychoterapii. 

Często OCD zaczyna się już w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania. W takim samym stopniu dotyka kobiet, jak i mężczyzn. Jest schorzeniem przewlekłym, powoduje pogorszenie funkcjonowania osób, które na nie cierpią. Ogranicza ich życie, sprawia np. że nie są w stanie podjąć lub utrzymać pracy zarobkowej, gdyż objawy zajmują znaczną część ich dnia.

Zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne przyczyny

W powstawaniu tego schorzenia bierze udział wiele czynników biologicznych (m.in. genetycznych, neurobiologicznych) oraz psychospołecznych. Jeśli chodzi o te ostatnie, zauważono, że osoby cierpiące na OCD często mają podobne doświadczenia z wczesnych lat życia. Należą do nich: 

• obarczanie nadmierną odpowiedzialnością dziecka np. w rodzinie alkoholowej, różnego rodzaju zaniedbania ze strony opiekunów
• wychowanie „pod kloszem”, nadmiernie chronionie, co w dorosłym życiu skutkuje niemożnością podjęcia decyzji i brania za nie odpowiedzialności
• wychowanie w rodzinie z twardymi zasadami, dużą religijnością, obowiązkowością, rodzice mało uczuciowi w stosunku do potomka, chłodni
• zetknięcie się z sytuacją w której myśli poprzedziły wystąpienie realnego zdarzenia np. życzenie komuś śmierci a wkrótce potem dowiedzenie się, że ta osoba zmarła na atak serca
  

Jakie są cechy charakterystyczne myśli (obsesji) w zaburzeniu obsesyjno – kompulsyjnym?

• niechciane myśli pojawiają się w umyśle osoby wbrew jej woli, zazwyczaj aktywuje je zewnętrzny bodziec
• chory nie akceptuje przychodzących myśli, towarzyszą im negatywne emocje
• treści myśli są tak trudne dla osoby jej doświadczającej, że próbuje z nimi walczyć, kontrolować je, chce mniej myśleć o tym. Aby to osiągnąć stosuje różne strategie np. próbuje zająć się czymś innym, myśleć o czymś innym, unika sytuacji, przedmiotów mogących wywołać niepokojące obsesje, wykonuje kompulsje itp.
• zazwyczaj tematyka myśli natrętnych nie jest zgodna z tym, jak postrzega siebie pacjent, z jego zasadami oraz wyznawanym systemem wartości 
• często obsesje i kompulsje występują jednocześnie, są źródłem cierpienia psychicznego
  

Zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne: przykłady najczęstszych natrętnych myśli:

• związane z brudem, zarazkami, prawdopodobieństwem zachorowania na jakąś chorobę, zarażeniem się np. „Dotknął mojej dłoni, na pewno mnie czymś zaraził”
• związane ze zrobieniem komuś krzywdy np. „Nie chcę zostawać sama z dzieckiem, bo boję się, że mu coś zrobię”. Kierowana silnym lękiem może schować wszystkie ostre przedmioty np. noże kuchenne, które są w domu.
• o charakterze seksualnym lub/i agresywnym np. człowiekowi głęboko wierzącemu na widok obrazów świętych przychodzą do głowy myśli i wyobrażenia drastycznych scen seksualnych, wywołuje to w nim przerażenie, uważa je za grzech
• związane z utrzymaniem porządku, symetrii np. „Zanim zabiorę się do pracy muszę mieć porządek na biurku”
• związane z przewidywaniem, że coś strasznego może stać się w niedalekiej przyszłości np. człowiekowi towarzyszą niepokojące myśl w rodzaju: „Stanie się coś złego, jeśli nie posprawdzam wszystkiego, zanim wyjdę z domu”. 
  

Myślenie osób z OCD jest:

• czarno – białe np. „Jeśli nie zrobiłem tego idealnie, to nie zrobiłem tego wcale”
• magiczne – (tzw. magiczne myślenie) to przeświadczenie osoby, że niektóre formy aktywności obronią ją przed niebezpieczeństwem. To dlatego chory musi np. myć kilkakrotnie ręce czy iść do pracy konkretną drogą.

Osoba z OCD:

• jest perfekcjonistyczna
• cechuje ją nadmierna odpowiedzialność
• ma niską tolerancję niepokoju, szuka zapewnień, że dobrze postąpiła, coś wykonała
• chce utrzymać kontrolę nad swoimi myślami
• przecenia wagę myśli – uważa, że samo pomyślenie o czymś jest tożsame z wprowadzeniem czegoś w czyn albo że myśleniem spowoduje wystąpienie niekorzystnej sytuacji w przyszłości np. „Jeśli czegoś nie dopilnuję, wydarzy się katastrofa. Muszę zapobiegać niebezpieczeństwu. Jeśli o tym pomyślałem, to znaczy, że na pewno się tak stanie”.
  

Zachowanie kompulsyjne

To działanie przymusowe, powtarzające się, pojawiające się zazwyczaj w odpowiedzi na obsesje. Od czynności natrętnych wzięła się poprzednia nazwa zaburzeń obsesyjno kompulsyjnych – nerwica natręctw. Działanie to ma na celu zmniejszenie lęku, dyskomfortu psychicznego, zdenerwowania powstałego w wyniku doświadczania natrętnych myśli. Aktywności te przynoszą krótkotrwałą ulgę, są skuteczne tylko na chwilę. Często po chwili znowu pojawiają się niechciane myśli. Może się też tak zdarzyć, że czynność została źle wykonana, albo coś zakłóciło jej przebieg, wtedy wszystko trzeba powtórzyć od początku. Na dłuższą metę jednak, wykonywanie działań natrętnych nasila je. Umysł uczy się, że po zrealizowaniu czynności przymusowej, następuje chwilowa ulga, niepokój zmniejsza się – dostaje więc nagrodę – dlatego w przyszłości będzie chciał dalej korzystać z tego sposobu radzenia sobie z dyskomfortem.

Osoba cierpiąca na zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne może wykonywać jawne czynności natrętne, które są widoczne dla innych np. przymus częstego mycia rąk; kilkakrotne naciskanie klamki przed wyjściem z domu, by upewnić się, że są zamknięte. Może także realizować je w myślach, wtedy są ukryte, dostępne tylko dla chorego np. powtarza słowo, zdanie, liczy lub modli się. Do kompulsji zaliczamy także spowolnienie – a więc wykonywanie rutynowych czynności przez o wiele dłuższy czas niż jest potrzebny do ich zrealizowania. 

Często zachowania kompulsywne mają charakter rytuałów – mogą to być nawracające ruchy, które posiadają więc wyraźnie zarysowany początek, koniec, a działania trzeba wykonać w odpowiedniej kolejności lub w konkretny sposób np. chory ubiera się i rozbiera z zachowaniem określonego porządku, określonego układu przedmiotów.

Do częstych czynności natrętnych zaliczamy:

• te, które związane są z myciem lub czyszczeniem np. mycie ciała, rąk, czyszczenie mieszkania – osoba może spędzać pod prysznicem kilka godzin dziennie
• sprawdzanie np. wielokrotne sprawdzanie czy krany, kurki od kuchenki gazowej są zakręcone, drzwi wejściowe zamknięte
• gromadzenie przedmiotów
• układanie, porządkowanie rzeczy w określony sposób, np. książek wielkością, składanie ubrań w równą kostkę
• powtarzanie np. zachowań, czynności, np. mruganie oczami, nawracające ruchy przypominające dziwaczne rytuały
• rytuały z włączaniem innych osób np. zadawanie bliskiej osobie tego samego pytania, by uzyskać odpowiedź

Człowiek cierpiący na zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne zmaga się z dużym napięciem i niepokojem. Wierzy we własne myśli i rytuały, nie potrafi się od nich zdystansować i są one źródłem jego złego samopoczucia. Nie chce odczuwać dyskomfortu, więc sięga po znane sobie strategie:

• próbuje kontrolować i tłumić obsesje – niestety – im bardziej wypiera coś, próbuje zmienić przedmiot swoich myśli – tym częściej i silniej one wracają
• poszukuje wsparcia – domaga się ciągłych zapewnień bliskich osób, że konsekwencje natrętnych myśli i przerwania przymusowego działania nie zdarzą się. Jest to bardzo męczące dla obu stron, działa tylko na chwilę, bo w niedługim czasie i tak pojawią się wątpliwości
• unikanie pewnych sytuacji lub bodźców wyzwalających np. unika dotykania klamek bądź 
• korzystania z publicznej toalety w obawie, że może się zarazić

Zarówno obsesje, jak i kompulsje są powszechne. Występują u większości ludzi. Na pewno nie raz zdarzyło nam się doświadczać niechcianych i negatywnych myśli czy też sprawdzać czy wyłączyliśmy światło, żelazko, zamknęliśmy drzwi od domu, wysłaliśmy maile i spakowaliśmy wszystko co, nam potrzebne na wyjazd. To częste. Jednak u osób cierpiących na zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne nieodparte myśli, natrętne impulsy i działania przymusowe występują częściej. Zajmują ponad godzinę dziennie, uniemożliwiają wywiązywanie się z obowiązków, realizowanie swoich celów. Osoba z tą przypadłością nie może prowadzić życia, jakie chciałaby prowadzić. Natręctwa są źródłem ogromnego cierpienia i powodują odczuwanie ogromnego dyskomfortu.

Psychoterapia może pomóc osłabić symptomy zaburzenia i tym samym poprawić jakość funkcjonowania pacjenta z OCD. W niektórych przypadkach – kiedy objawy są zbyt silne konieczne może leczenie farmakologiczne. Psychoterapia poznawczo – behawioralna jest udowodnioną metodą pracy z osobami cierpiącymi na zaburzenie obsesyjno – kompulsyjne, a leczenie farmakologiczne wspiera efekty terapii. Podstawową techniką terapeutyczną, która jest stosowana to ekspozycja i powstrzymanie reakcji (E/PR). Pacjenci uczą się obserwacji swoich myśli i nowych strategii radzenia sobie z obsesjami i kompulsjami. Zaczynają konfrontować się z tym, co wzbudza lęk i powstrzymywać przed przymusowymi czynnościami. Zaczynają w bezpiecznych, gabinetowych warunkach z towarzyszeniem terapeuty, by później opracować dalsze etapy pracy. Jeśli osoba z OCD współpracuje, przestrzega zaleceń, to korzyści z terapii utrzymują się pomimo upływu czasu.

Bibliografia: 

1. Red. naukowa Arkowitz H.,  Miller W. R., Rollnick S. (2017) Dialog motywujący w terapii problemów psychologicznych, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
2. Red. naukowa Grzesiuk L., Suszek H. (2011) Psychoterapia. Problemy pacjentów,Warszawa: Eneteia
3. Lange-Rachwał M. Specyfika psychoterapii poznawczo-behawioralnej dzieci i młodzieży w kontekście diagnozy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. „Psychologia w praktyce”, wrzesień/październik 2020, nr 5/2020 (23), s. 45-50
4. Kępiński A. (1986) Psychopatologia nerwic. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
5. Materiały szkoleniowe autorstwa D. Polkowskiej-Jaroszewicz i Dolnośląskiego Centrum Psychoterapii Terapia poznawczo-behawioralna OCD